Korzyści płynące z angażowania (się) społeczeństwa
w decyzje dotyczące środowiska
O środowisku codziennie, na różnych szczeblach władzy
Codzienne burmistrzowie, wójtowie, starostowie, marszałkowie, wojewodowie, rady gmin, powiatów i sejmiki województw, a także Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska i dyrektorzy regionalni oraz ministrowie, rząd i Sejm podejmują rozstrzygnięcia istotne dla naszego środowiska. Najczęściej mamy do czynienia z decyzjami dotyczącymi realizacji pojedynczych przedsięwzięć albo z planami, politykami i strategiami wyznaczającymi ramy dla ich realizacji. Zarówno jedne, jak i drugie mogą w sposób istotny wpływać negatywnie na środowisko, a w rezultacie na to, jak wygląda nasze życie: miejsce zamieszkania, sposób przemieszczania się i zasilania w energię, jakość żywności na naszym stole i wody w kranie, czy będzie nam grozić powódź lub smog, czy w okolicy powstanie jakaś uciążliwa infrastruktura oraz czy zasoby potrzebne do naszej działalności gospodarczej pozostaną dostępne za 10, 20, 50 lat i dłużej. Dopóki mamy do czynienia z inwestycjami, które mają być realizowane gdzieś daleko, w innym województwie, innej gminie czy miejscowości, uważamy, że nie jest to nasz problem. Dopiero gdy zmiana dotyczy naszego najbliższego otoczenia, albo miejsc które uważamy za cenne, zaczynamy zastanawiać się, czy możemy coś z tym zrobić, czy możemy mieć wpływ na kształt rozstrzygnięć podejmowanych przez organy administracji. Okazuje się, że tak – prawo polskie i międzynarodowe gwarantuje nam udział w postępowaniach dotyczących środowiska i możliwości kształtowania decyzji .
Uspołecznienie procesu decyzyjnego dotyczącego środowiska to ważny element społeczeństwa obywatelskiego, który ma w Europie stosunkowo długą tradycję. Już w roku 1985 w tzw. dyrektywie ooś (ang. EIA directive) wpisano prawo społeczeństwa do wyrażania opinii w sprawie przedsięwzięć będących przedmiotem postępowania. Na gruncie prawa międzynarodowego udział społeczeństwa w podejmowaniu decyzji dotyczących środowiska reguluje Konwencja z Aarhus, a na gruncie prawa krajowego tzw. ustawa ooś (szczegóły w zakładce Prawo).
Korzyści z uspołecznienia procesu decyzyjnego w sprawach dotyczących środowiska są bezsporne, a najlepiej odzwierciedla je fragment preambuły Konwencji z Aarhus: „ułatwiony dostęp do informacji i udział społeczeństwa w podejmowaniu decyzji poprawia jakość i wykonanie decyzji, przyczynia się do wzrostu społecznej świadomości zagadnień ochrony środowiska, daje społeczeństwu możliwość zgłaszania swych poglądów, a władzy publicznej możliwość ich należytego uwzględnienia”.
Jak wynika z samych dokumentów prawnych, jak i licznych analiz, korzyści płynące z angażowania społeczeństwa w podejmowanie decyzji dotyczących środowiska odnoszą nie tylko sami obywatele, ale również inwestorzy, a także organy podejmujące decyzje. Wyznaczenie ostrych granic pomiędzy tymi trzema grupami jest bardzo trudne, bo wiele korzyści jest wspólnych, a główny wygrany jest jeden – ŚRODOWISKO.
Korzyści dla obywatela
Udział społeczny daje możliwość wpływania pojedynczym obywatelom oraz zorganizowanym grupom (w tym – organizacjom społecznym) na decyzje władz różnych szczebli, tak, by przyjęte rozwiązania były jak najbardziej korzystne dla ludzi i najmniej szkodliwe dla środowiska. Dialog nawiązany na możliwie wczesnym etapie przygotowywania przedsięwzięcia lub planu, daje szansę na wypracowanie optymalnego rozwiązania godzącego interesy różnych grup. Dzięki temu dialogowi może udać się z jednej strony uniknąć szkodliwego środowiskowo (i często nieuzasadnionego społecznie) sposobu realizacji założonego celu, a z drugiej, wypracować wersję godzącą potrzeby pomysłodawcy, społeczeństwa i środowiska. Uczestnictwo w postępowaniach dotyczących środowiska zwiększa również wrażliwość obywateli na sprawy środowiskowe oraz ich wiedzę o środowisku.
Korzyści dla inwestora
Istnieje wiele przykładów na to, że lokalna społeczność na wieść o nowej inwestycji natychmiast reaguje ostrym protestem. W najlepszym razie skutkuje to znaczącym wydłużeniem procesu decyzyjnego, a w skrajnych przypadkach może całkowicie uniemożliwić realizację inwestycji. Dlatego w interesie inwestora jest, aby informacja o planowanym przedsięwzięciu, jego celu, lokalizacji i rozwiązaniach technologicznych dotarła do zainteresowanej społeczności na jak najwcześniejszym etapie planowania. Dostarczenie pełnych danych o samej inwestycji, walorach środowiska w jej otoczeniu oraz skutkach środowiskowych przyspiesza bowiem proces decyzyjny. Oznacza to, że zebranie informacji o środowisku, w tym wyniki inwentaryzacji przyrodniczej oraz analizę oddziaływań środowiskowych należy traktować z taką samą powagą, jak przygotowanie projektu technicznego czy wybór i opracowanie technologii.
Lokalna społeczność i organizacje ekologiczne biorące udział w konsultacjach mogą wskazać inwestorowi mniej konfliktową lokalizację, zaproponować mniej inwazyjną środowiskowo technologię, a mówiąc ogólniej – dostarczyć wielu cennych informacji, o których mógł nie wiedzieć wcześniej ani on ani projektant.
Jawność informacji dotyczących oddziaływania na środowisko i otwartość na współpracę ze społeczeństwem może budować pozytywny wizerunek inwestora w oczach klientów. Nie chodzi tu tylko o dobry odbiór, ale o właściwie rozumianą społeczną odpowiedzialność inwestora za środowisko naturalne i społeczne.
Korzyści dla decydenta
Organ odpowiedzialny za wydanie decyzji lub uchwały zezwalającej na realizację planu lub przedsięwzięcia oraz określający ich warunki, odgrywa kluczową rolę w całym procesie decyzyjnym. To na nim ciąży ustawowy obowiązek informowania społeczeństwa, zapewnienia mu udziału w podejmowaniu decyzji i rozpatrywania ewentualnych skarg. A przede wszystkim – wydania rozstrzygnięcia w oparciu o najlepszą dostępną wiedzę. Uczestniczący w procesie decyzyjnym obywatele i organizacje ekologiczne są dla Organu bezcennym źródłem informacji o środowisku w otoczeniu inwestycji, wskazują rozwiązania alternatywne, oddziaływania nie zidentyfikowane przez inwestora, metody ich minimalizacji i środki kompensujące. Aby konsultacje były skuteczne musi być spełnionych szereg warunków: Zgłaszane uwagi muszą być uwzględnione w podejmowanych decyzjach (ich odrzucenie MUSI zostać uzasadnione), z góry powinny być określone zasady, terminy rozpoczęcia i zakończenia konsultacji, a także miejsce i sposób zgłaszania uwag, osoby odpowiedzialne oraz kanały wymiany informacji.
Korzyści dla wszystkich
Udział społeczeństwa w podejmowaniu decyzji dotyczących środowiska stwarza więc szanse na wypracowanie optymalnych rozwiązań, satysfakcjonujących opisane wyżej strony takiego dialogu. W szczególności pozwala znaleźć rozwiązania minimalizujące straty w środowisku przyrodniczym. Jako taki, udział społeczny stanowi kluczowy element współczesnej polityki wdrażania zasady zrównoważonego rozwoju.